Er is de afgelopen twee eeuwen bijzonder veel stedenschoon verloren gegaan. Door industrialisatie en het verkeer, door beschietingen en bombardementen, vaak ook enkel door botheid, onbenul en dorpspolitiek. Tegelijkertijd is er, zeker de laatste eeuw, een krachtige tegenstroom ontstaan. Overal heeft men oog gekregen voor de eigen waarde van stad, dorp en landschap. Er is ook veel beschermd en gered. In Twente heeft Jan Jans daarbij een allesbepalende rol vervuld, vanaf het moment dat hij de oude boerderijen begon te tekenen en daarbij het verval van Twente in een klap op de agenda zette. Hij heeft die strijd meer dan een halve eeuw volgehouden, en zijn heldenfeiten lachen ons nog dagelijks toe: het erve Groot Boavel uit De Lutte en al die meer en minder bekende panden en straatjes waar hij zich met succes tegenaan bemoeide.

Er zijn maar weinig mensen die kunnen zeggen dat ze eigenhandig het gezicht van een streek hebben bepaald of gered. Jan Jans hoorde bij die zeldzame uitzonderingen. In zijn combinatie van idealisme, deskundigheid en doorzettingsvermogen was hij een voorbeeld voor iedere actievoerder, de bevlogen burger bij uitstek. Zijn verzet tegen kaalslag en stompzinnige moderniteit was niet alleen een zaak van kunsthistorisch belang. Het heeft ook te maken met een herwonnen respect voor ambachtelijkheid, voor het natuurlijke gevoel voor schaal en verhoudingen dat kenmerkend was voor de anonieme stedenbouwers uit vroeger tijden, half kunstenaars, half ambachtslieden, mensen als Jan Jans zelf.

Hun verzetsbeweging begon al in de tweede helft van de negentiende eeuw. De stenen spraken tot de geest, zij vertellen van het verdriet, de strijd en de overwinning van onze voorouders. De Almelose binnenstad is verloren gegaan simpelweg omdat men het geld had om een nieuwe te bouwen. De nachtmerrie van toekomstige steden, die uit samengestopte massa’s magazijnen en pakhuizen en kantoren bestaan; steden waarin de straten niet de vrije banen zijn voor het opgaan en het voorbijtrekken van een gelukkig volk, maar de afvoerkanalen voor het lozen van een gefolterd slavendom. De passie van de monumentenpioniers had alles te maken met het conflict tussen de pittoreske en de grootschalige stad, tussen de burgerstad en de machtstad.