Honderdzevenmiljard bakstenen! Dat is het totale aantal dat door de Nederlandse baksteenindustrie sinds het midden van de negentiende eeuw tot aan het einde van de Wederopbouw werd vervaardigd. Een episch aantal, waarvoor ongeveer honderdzestig miljoen kubieke meter klei werd onttrokken aan de Nederlandse bodem. Baksteen vormde eeuwenlang het belangrijkste bouwmateriaal van ons land. En nog steeds bepaalt baksteen, tegenwoordig meer als bekledingsmateriaal dan als draagstructuur, het beeld van de architectuur in onze steden en dorpen.

Door de eeuwen heen was de vervaardiging van bakstenen uit leem of klei een modderig gebeuren dat weinig aanzien genoot. De steenovens stonden aan de rand van de stad of het dorp. Het volk dat er werkte stond aan de rand van de maatschappij. De ambachtelijke productiewijze bleef tot in de negentiende eeuw nagenoeg onveranderd. In de tweede helft van de vorige eeuw werd de steenfabricage langzamerhand gemechaniseerd, gevolgd door een automatisering in de tweede helft van de twintigste eeuw. Deze ontwikkelingen hebben het aloude beeld van de baksteenindustrie totaal gewijzigd. De mechanisatie en de invoering van andere innovaties verliepen moeizaam. Vanwaar deze conservatieve houding? Bood de zwakke sociale basis weinig vooruitzichten voor een soepel innovatieproces? Er is echter meer aan de hand. De ambachtelijke productiewijze wist zich tot ver in de twintigste eeuw te handhaven naast de mechanische productie. De steenfabrikanten concurreerden op een andere markt met elkaar. De klei plaatste de steenfabrikanten voor de nodige verrassingen.

In dit boek wordt een tip van de sluier opgelicht van de wondere wereld van de baksteen. De speurtocht naar wat er gedaan werd met de versgebakken stenen nadat ze de fabriekspoorten hadden verlaten was intrigerend, maar werd bemoeilijkt door schaarse relevante secundaire literatuur en doorgaans ontbrekende archieven. Het toont ons een verleden als een ander land, maar dan wel een land waar nog veel te beleven is aan materiaalgebruik van de gebouwen die uit dit verleden resteren. Met dit boekje wil ik de harde werkers in het tichelwaark gedenken. Ze hebben het niet gemakkelijk gehad. Hun leven stond in dienst van de fabrikanten. En ze werden ook nog eens met de nek aangekeken.